هرس درختان و درختچه‌های زینتی در فضای سبز
تركيب منحصربه فرد از شكل‌هاي طبيعي، ساختار، رنگ‌ها و اندازه گياهان عواملي هستند كه يك منظر زيبا و مطلوب را به وجود مي‌آورند. متأسفانه بسیاری از درختان در مناظر به طور درست هرس نشده یا پرورش داده نشده‌اند. این درحالی است که با هرس درست درختان جوان و میان‌سال می توان هزينه‌هاي مربوط به اقدامات اصلاحی بر روی درختان بزرگ را کاهش داد. هرس يك هنر و حرفه باستاني است كه براي گياهان زینتی و درختان میوه، ضرورت دارد. در واقع، هرس هنر ایجاد برش‌های مناسب و علم شناخت چگونگی و زمان برش شاخههای درختان برای دستیابی به اهداف مدنظر است. براي انجام درست هرس لازم است به نکته‌های هنري همزمان با مبانی علمي مربوط به آن توجه شود. رعايت نکته‌های مهم و اصولي روش هرس باعث می‌شود كه درختان و درختچه‌هايي سالم‌تر و داراي طول عمر بيشتر در عرصه‌هاي فضاي سبز رشد کنند، در صورتی كه هرس نادرست مي‌تواند باعث وارد آمدن آسیب به گياهان باارزش شود. مهمترین اثر هرس بر طول عمر درختان است؛ به طوری که درختانی که به درستی هرس‌شده، طول عمر بيشتري نسبت به درختان هرس نشده دارند. جزئيات مورد استفاده برای تربيت هر درخت با توجه به تراكم كاشت و روش مدیریت نگهداری، متفاوت است و نتایج حاصل از هر روش تربيتي روی درخت بستگی به کارایی آن روش دارد. با وجود انجام پژوهش‌های گسترده و انتشار نتایج حاصل از پژوهش‌ها و تجربه‌ها، همچنان عمليات هرس از يك شكل واحد برخوردار نیست. روش‌هاي كلي هرس و جزئيات مربوط به آنها با توجه به محل جغرافيايي، آب و هوا، بازار، رقم‌ها و پايه‌ها، تراكم كاشت و سيستم‌هاي مديريتي و تجربه عملي کارفرما، تغييرات چشمگیری دارد. بنابراین، هرس، یکی از مهمترین عملیات نگهداری گیاهان چوبی شامل درختان، درختچه‌ها و پیچ‌های زینتی و درختان میوه است که به دلایلی مانند ایجاد شکل زیبا و یا خاص (مانند پرچین‌های رسمی)، کنترل شکل و اندازه درختان بالغ و اسکلت قوی به وسیله حذف کمترین مقدار ممکن از بافت‌های زنده در هر مرتبه انجام می‌شود.
فواید هرس درختان
هدف اصلی از هرس درختان، ايجاد و نگهداری اسکلت قوی و پرورش یک درخت سالم با شکل زیبا و آراسته به وسیله حذف کمترین مقدار ممکن از بافت‌های زنده در هر مرتبه هرس است.
1-کنترل اندازه درخت در منظر: انجام هرس براي حفظ مقياس درختان و درختچه ها در طراحي فضای سبز کار ضروري است. انجام ساليانه هرس مي¬تواند رشد درختچه¬ها را كنترل كند و اندازه آنها را در حد مناسب نگه دارد. زمانی که هرس درختان و درختچه¬ها از زمان كاشت انجام شده باشد و مراقبت¬های سالیانه نیز به¬خوبی انجام شود، گیاه در اندازه مطلوب باقي خواهد ماند.
2-هدایت رشد گیاه: برای ایجاد یک اسکلت مناسب از شاخه و تنه یک درخت، نیاز به برنامه هرس منظم 30-25 ساله است. برای هدایت رشد و حفظ بخش¬های مطلوب و مدنظر یک درخت یا درختچه باید شاخه¬های زنده به طور مرتب هرس شوند.
3- حفظ سرمایه: درختان بالغ، ویژگی‌های ارزشمند زيادي دارند. فضاهای دارای درختان بزرگ و گياهان زینتی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. هرس كه يكپارچگي يك فضای سبز، سلامتي و توان گياهان را حفظ مي‌كند، يكي از راه‌هاي مهم حفظ سرمايه به‌شمار مي‌رود. هر ساله با افزايش اندازه درختان، زمان و هزینه بیشتری صرف نگهداری یک درخت خواهد شد. از آنجایی که از بين بردن درختان ناسالم هزينه¬بر است، مراقبت به¬موقع از درختان و هرس آنها مي¬تواند افزون بر جنبه¬های زیباشناسی، صرفه اقتصادي بيشتري را به همراه داشته باشد.
4- کاهش سایه اندازی درخت: تاج متراکم يك درخت بالغ از رسيدن نور خورشيد به زمين جلوگيري و شرایط نامناسبی را براي رشد چمن و گیاهان پوششی در محدوده سایه اندازه آن فراهم می‌کند. در چنين مكان‌هايي چنانچه سايه درختان بيش از 65 درصد باشد، به گیاهان همراه ازجمله چمن آسیب وارد مي‌شود. به وسيله هرس شاخه‌هاي درختان يا توسط كاشت يك گیاه مقاوم به سایه مي‌توان از آسیب وارده جلوگيري کرد.
5- کاهش آسیب و ترمیم آن: بلایای طبیعی از جمله توفان مي‌تواند حتي به درختان با هرس درست نيز آسیب بزند، ولي درختان داراي شاخه‌هاي ضعيف و اسکلت نامناسب نسبت به درختاني كه شاخه‌هاي تنومند و پربرگ و سايه‌دار دارند، بيشتر در معرض آسیب قرار مي‌گيرند. بیشتر موارد زمانی که در اثر شرايط جوي شدید شاخه‌هاي درختان به طور ناگهاني شكسته مي‌شوند، آسیب وارده با انجام روشهای مناسب هرس جبران‌پذیر خواهد بود.
6- افزايش مقاومت گیاه در برابر شرایط نامساعد محیطی: هرس منظم درختچه‌ها با استفاده از روش هرس جوانسازی تدریجی، فضای سبز را جوان، نيرومند و سالم نگه می‌دارد. هرس ساليانه شاخه‌هاي قديمي درختچه‌های گلدار موجب ساخت بافت چوبی جديد، تولید گل‌هاي بيشتر، مقاومت در مقابل بيماري‌ها و حشره‌ها می‌شود.
شدت هرس
در هرس، بخش‌های مرده و زنده درخت حذف میشوند. حذف شاخههای مرده، میزان فتوسنتز و رشد درخت را تحت تأثیر قرار نمی‌دهد، اما حذف شاخههای زنده بر این شاخص‌ها اثر دارد. از سوی دیگر، هرس شاخه¬های زنده به درخت آسیب وارد می‌کند. به همین دلیل بهتر است یک برنامه مدیریتی برای هرس درخت طراحی شود؛ به طوری که تعداد کمتری از شاخ و برگ زنده در هر مرتبه از هرس حذف شود. در هرس سالانه باید به این نکته توجه شود که بیش از 25% شاخ و برگ درخت حذف نشود. باید به خاطر داشت که هرس شاخه¬های زنده برای ایجاد اسکلت مناسب در تنه، ضروری است. همچنین هرس مناسب تاج¬پوشش سبب بهبود ساختار درخت از طریق کاهش رقابت شاخه‌ها، حذف شاخه¬ها و ایجاد تاج متعادل می¬شود، در صورتی که هرس نامناسب می‌تواند شکل طبیعی درخت را از بین ببرد، سطح برگ را بیش از حد، کاهش و زخم¬ها را گسترش دهد.
انواع هرس درختان
انواع هرس‌های که بر روی درختان فضای سبز انجام می‌شود شامل هرس متعادل‌سازی، هرس افزایشی، هرس کاهشی ، هرس تنک کردن ، هرس پاکسازی و هرس زیبایی هستند. انتخاب نوع هرس مناسب به گونه، رقم، سن، اندازه، شرایط درخت، مکان کاشت درخت در فضای سبز و سایر عوامل بستگی دارد.
1-هرس پاكسازي
این روش هرس عمومی‌ترین نوع هرس در درختان بالغ و میان‌سال است؛ زیرا سلامتی و ارزش درخت را افزایش و احتمال بروز خطر را کاهش می‌دهد. هرس پاكسازي شامل حذف شاخههای ضعيف، مرده، بیمار، آسیب‌دیده، شکسته، خارج از تاج درخت و همچنین پاجوش‌ها و بعضی نرک‌ها می‌باشند. اگر دو شاخه درهم فرورفته باشند، باید شاخه‌ای که در اثر این اتصال، آسیب بیشتری دیده و یا شاخه‌ای که در مکان نامناسب رشد کرده است را حذف کرد. اگر هر دو شاخه بدشکل هستند، حذف هر دو شاخه ضروری است. كاهش وزن در انتهاي شاخه‌ها با استفاده از هرس پاكسازي مي‌تواند خطر شکستگی اين شاخه‌ها را به کمترین مقدار برساند.
2-تنك كردن
به حذف انتخابی شاخههای زنده کوچک در کل تاج با هدف کاهش تراکم سطح برگ را هرس تنک کردن می گویند. این نوع هرس، یک روش عمومی برای به حداقل رساندن آسیب‌های ناشی از توفان و باد است. در مقایسه با درختان جنگلي که از همدیگر در مقابل آسیب ناشی از باد و توفان محافظت می کنند، درختان كاشته شده در خیابان، پارک یا حیاط، به‌ویژه زمانی که با فاصله از یکدیگر کاشته میشوند، از خطرهای توفان و باد در‌امان نیستند. همچنین، تاج اين درختان به منظور دریافت نور کافی توسط همه بخش‌های درخت بیشتر وقت‌ها تنك می‌شود.
3-هرس كاهشي
این نوع هرس به منظور کم کردن تاج درختانی که بیشتر از حد مطلوب رشد کردند استفاده شود. اين درختان ممكن است با کابل برق و تلفن، برخورد و يا به طرف ساختمان‌ها و ساير درختان رشد و نمو کنند. برای کم کردن تاج درخت، استفاده از هرس کاهشی، ضروری است. هرس کاهشی مي‌تواند برای كوچك‌تر كردن كل درخت يا بخش‌هايي از آن به كار برده شود و احتمال شكستگي درخت بر اثر برف را کاهش دهد. افزون بر این، رشد شاخه‌ها را به سمت دورتر از ساختمان ها يا تابلوها و … هدايت می‌کند.
4-هرس افزايشی
بیشتر مواقع شاخههای پایینی که در مسیر تردد وسایل نقلیه قرار گرفتهاند، حذف میشوند. افزون بر این، برای جلوگیری از برخورد درختان با دیوار ساختمانهای مسکونی و یا ایجاد فضای مناسبی برای بهرهبرداری از مناظر خاص و هدايت رشد گیاه در جهت مناسب، لازم است شاخههای پایینی حذف شوند. این نوع از هرس، نسبت به روشهای مورد استفاده برای کاهش تاج، آسیب کمتری به درخت وارد میآورد. هرس افزایشی باید بخشی از تربیت ساختاری درخت در مرحله جوانی باشد. حذف بیش از حد شاخههای پایینی ممکن است موجب شکسته شدن درخت به دلیل پوسیدگی تنه و همچنین انتقال وزن درخت به قسمت بالای آن شود.
5- هرس تعادلی
در مقایسه با درختانی که شاخههای آن تنها از یک سمت هرس شده‌اند، درختان دارای اسکلت مناسب با توزیع یکنواخت شاخه‌ها مقاومت بیشتری دارد و سالم‌تر و زیباتر نیز خواهد بود. در درختاني كه باد فقط از يك سمت به آنها مي‌وزد و نیز در درختان کاشته‌شده در جنگل‌ها و یا نزدیک ساختمان‌ها که از یک سمت توسط سایر درختان یا ساختمان‌ها سایه دریافت می‌کنند، تاج درخت بیشتر وقت‌ها به یک سمت رشد می‌کند و یک تاج غیرمتقارن تشکیل می‌دهد. این درختان هرگز متقارن نمی‌شوند، ولی می‌توان آنها را تا حدی متعادل کرد. بهتر است به‌محض تشخیص این مشکل، درمان آغاز شود؛ زیرا متقارن کردن تاج درخت با افزایش سن آن مشکل خواهد بود.
6-هرس ساختاري
تغيير ساختاري جدي در يك درخت بالغ نمي‌توان ايجاد کرد. با این حال، برنامه‌ریزی‌هاي هرس براي درختان بالغ در مقایسه با درختان جوان متفاوت است. هرس ساختاري به منظور به حداقل رساندن آسیب‌های ناشی از شرايط پرخطر، افزايش ارتفاع تاج، حفظ شاخه‌هاي كم‌قطر داخلي به منظور سلامتي، حفظ بنيه درخت، كوتاه و تنك کردن شاخه‌ها و ساقه‌هاي رقابت‌كننده با شاخه يا تنه اصلي انجام مي‌شود